موزهها، موسسات و مجموعههاي مشروحه ذيل دربردارنده نسخ خطي قرآن از قرن اول هجري به بعد ميباشند. در اين نوشتار براي بدست آوردن اطلاعات بيشتر در خصوص ماهيت نسخ قرآني منابعي نيز به خوانندگان محترم معرفي شده است.
مسجد جامع صنعا در سال ششم هجري بنيانگذاري گرديد. در آن زمان حضرت رسول (ص) يكي از اصحابش را براي ساختن مسجدي بدانجا مامور كرد كه بنظر ميرسد اولين مسجد يمن و همچنين كهنترين مسجد جهان اسلام است. اين مسجد توسط حاكمان اسلامي دوره به دوره گسترش و عظمت يافت. مجموعه نسخ خطي (حدود 7000 نسخه) مسجد جامع در 3 كتابخانه در مجموعه ساختماني مسجد نگهداري ميشوند. اولين كتابخانهاي كه تاسيس شد المكتبة المشرقية بود كه در طول دوران حكومت الامام يحيي حميدالدين (1904-1948 م.) تكميل گرديد. دومين شان المكتبةالغربية بود كه نسخههاي خطي و كتب «الهيئةالعامة للآثار و دورالكتب» را در برمي گيرد. هر دوي اين كتابخانهها در حاشيه جنوبي مسجد قرار دارند. مكتبةالاوقاف كه كتابخانه اصلي جديد هم هست، در طبقه دوم ساختمان سه طبقه جديد مسجد جامع صنعا واقع است و شامل نادرترين نسخ خطي اسلامي در جهان و نسخ كم نظيري از قرآن ميباشد. اين آثار درباره الهيات، قضا (حقوق)، علوم قرآني، تفسير، حديث، سيره، فقهاللغه عربي، فرهنگ لغات، ادبيات، شعر، تاريخ، سياست، فلسفه، منطق، ستارهشناسي، طب و كشاورزياند. در ميان نسخ خطي اين مجموعه نسخهاي از قرآن به خطي منسوب به علي بن ابيطالب (ع)، زيدبن ثابت و سلمان فارسي در دو قسمت، هر يك شامل 150 صفحه بخط كوفي درشت بدون نقطه وجود دارد.
در سال 1385 هـ / 1965م. در اثر بارندگي شديد در صنعا قسمتي از سقف مسجد جامع در گوشه شمال غربي صدمه ديد. در زمان بازديد، كارگران حفره بزرگي را مملو از نسخ خطي و پوستي قرآني و غيرقرآني كشف كردند. اين
سازمان يونسكو يك CD شامل تعدادي از نسخ تاريخ گذاري شده صنعا را بعنوان بخشي از برنامه«Memory of the World» خود عرضه كرد. در اين CD بيش از چهل نسخه خطي قرآن كه از قرن اول هجري (هم به خط حجازي و هم كوفي) معرفي شدهاند كه يكي از آنها به اوايل قرن اول هجري تعلق دارد. بيش از 45 نسخه در اين مجموعه، از قرون اول و دوم هجري تاريخگذاري شدهاند. تعدادي از اين نسخ با قدمت قرن اول، قرون اول و دوم، قرن دوم، و قرون دوم و سوم هجري در اين «وب سايت» (2) قابل مشاهده ميباشند.
تعداد بيشتري از نسخ قرآني قرن اول و قرون اول و دوم صنعا نيز در كتاب مصاحف صنعا معرفي شدهاند. اين كتاب كاتالوگ نمايشگاهي در موزه ملي كويت، همراه با مقالاتي از حصة صباح سليم الصباح، گ. ر. پوئين، م. جنكينز، يو. دريبهولز به زبانهاي عربي و انگليسي است. كتاب بررسي جهاني مخطوطات اسلامي نيز فهرست نسخ خطي مسجد جامع صنعا را در قالب كتب متعددي گردآورده است. درباره محظوطات قرآني مسجد جامع صنعا نگاه كنيد به:
[1] Memory of The World: San،â' Manuscripts CD-ROM Presentation, UNESCO.
[2] Masâhif San،â', 1985, Dâr al-Athâr al-Islâmiyyah, Kuwait.
[3] Geoffrey Roper (ed), World Survey of Islamic Manuscripts, 1992, Volume III, Al-Furqân Islamic Heritage Foundation, London, pp. 664-667.
مجموعه نسخ خطي دارالكتب يكي از بزرگترين و مهمترين مجموعهها در جهان شناخته شده است. تعداد كل نسخههاي اين كتابخانه 50755 نسخه است كه 47065 نسخه آن بزبان عربي، 996 تا به فارسي و 2150 نسخه به تركي ميباشند؛ شامل نسخههايي فوقالعاده قيمتي و نادري از ميراث اسلامي خصوصاً از چهار قرن اول هجري، بعلاوه نسخ مذهب بينهايت نادري كه در هيچ جاي ديگر جهان نظير ندارند. بخش اعظم نسخهها در قرون اوليه اسلامي كتابت شدهاند. اين مجموعه همچنين دو تا از كهنترين قرآنهاي خطي از سال 102 هجري (720م.) و 107 هـ (725 م.) را نيز دارا ميباشد.
دارالكتب 50755 نسخه خطي دارد كه از آن 47065 نسخه به عربي، 996 نسخه به فارسي و 2150 نسخه به تركياند. اين نسخهها تقريباً شامل همه موضوعاتاند. منبع كاملي از فهرست اين نسخهها به شرح زير ميباشد:
[1] G. Roper (ed), World Survey of Islamic Manuscripts, 1992, Volume I, Al-Furqân Islamic Heritage Foundation, London, pp. 212-218.
[2] B. Morirz, Arabic Palaeography: A Collection of Arabic Texts From The First Century of The Hidjra Till The Year 1000, 1905, Cairo, See P1. 31-34 and P1. 1-12 for 102 AH/720 CE and 107 AH/725 CE, respectively.
[3] T.W. Arnold & A. Grohmann, The Islamic Book: A Contribution to its Art And History From The VII-×VIII Century, 1929, The Pegasus Press, p. 22.
اين كتابخانه يكي از قديميترين (تاسيس در سال 861 هجري / 1457 ميلادي) مجموعه نسخ خطي اسلامي جهان اسلام و جامعترين در ايران ميباشد. در حدود 29000 نسخه خطي به زبان عربي، فارسي و تركي دارد. از اين تعداد، 11000 نسخه آن قرآن است و بنابراين بزرگترين مجموعه نسخ خطي قرآن در جهان محسوب ميشود.
اين مجموعه همچنين از اين نظر اهميت فراوان دارد كه شامل تعداد زيادي نسخ قرآني مذهب، كهن و نفيس شامل قرآنهاي خط كوفي اوليه روي پوست آهو است و بقيه با تذهيبهاي عالي از قرن سوم هجري (قرن 9 ميلادي) به بعد و تعدادي نيز بوسيله كاتبان مشهوري كتابت شدهاند.
اين نسخهها در كاتالوگهايي معرفي شدهاند كه از جمله ميتوان به منبع زير اشاره كرد:
[1] G. Roper (ed), World Survey of Islamic Manuscripts, 1992, Volume I, Al-Furqân Islamic Heritage Foundation, London, pp. 481-486.
اين موزه در سال 1923 بوسيله انجمن مشورتي اسلامي فلسطين (Islamic Legal Council) تاسيس شد. مجموعه نسخ خطي موزه اسلامي تماماً شامل مصاحف قرآن به تعداد 644 نسخه وقف شده در طول قرون بر مسجدالاقصي و قبةالصخره است. برخي از اين نسخهها بوسيله حكام و يا اشخاص اهدا و بقيه بوسيله فلسطينيهاي شهرهاي الخليل و نابلس وقف شدهاند.
نسخههاي خطي قرآن در اين مجموعه از نظر نوع، قدمت و ابعاد متنوع ميباشند. بسياري از آنها به صورت «ربعه» (30 جزو قرآن محفوظ در يك جزودان يا «ربعه») ميباشند. قديمترين آنها بخط كوفي و متعلق به اواخر قرن دوم هجري و متاخرترينشان نسخهاي از قرن سيزدهم هجري است. ابعاد اين نسخهها از 5/11×16 سانتي متر تا مجلد دوم قرآن بزرگ سلطان مملوكي قاتيباي (901 - 872 هـ / 1496 - 1468 م) به ابعاد 90×110 سانتي متر و 15 سانتيمتر قطر ميباشد. اهميت اين نسخ خطي قرآني به تذهيب و تزئينات باشكوهشان و نسخههايي استثنائي است كه بيشترشان در اواخر دوره عثماني كتابت شدهاند.
يكي از مهمترين نسخ اين مجموعه نسخهي بخط كوفي از نيمه دوم قرآن منسوب به امام حسن بن علي بن ابيطالب (ع) است. صفحات اين نسخه به زيبايي تذهيب شده و هر سر سوره داراي تزئينات متمايز و خاص خود ميباشد. همچنين هر يك از دو«لت» جلد اما مزين متعلق به دوره مملوكيان ميباشند.
موزه همچنين مجموعه با اهميتي از 883 سند (855 سند عربي و 28 سند فارسي) از قرن هشتم هجري نيز دارد. مرجع كامل فهرست نسخ خطي اين موزه عبارتست از:
[1] Geoffrey Roper (ed), World Survey of Islamic Manuscripts, 1993, Volume II, Al-Furqân Islamic Heritage Foundation, London, pp. 579-581.
مجموعه نسخ خطي قرآني بيت القرآن يكي از مهمترين مجموعههاي جهان است. اين مجموعه بزرگ شامل آثار خوشنويسي نفيسي از اولين قرن هجري (7 ـ 8 ميلادي) تا دوران معاصر و از همه مناطق جهان اسلام از چين تا اسپانياي اندلسي را شامل ميشود. نسخههايي از قرن اول و قرون اول و دوم هجري در همين «وب سايت» قابل دسترسي ميباشند. بيت القرآن يك مجموعه خصوصي است. اطلاعات بيشتري در خصوص اين مجموعه و ديگر موزههاي بحرين نيز بر روي سايتهاي اينترنتي قابل دسترسي است.
مجموعه هنر اسلامي خليلي شامل بزرگترين و جامعترين دسته آثار خطي قرآني در ميان مجموعههاي خصوصي ميباشد كه به وسيله «بنياد نور» اداره ميشود. تاريخ كلي اين دستنوشتههاي قرآني از قرن هفتم تا بيستم ميلادي را دربرميگيرد و شامل مواردي از نقاط دور دستي همچون هند و اسپانيا است. گروهي از محققان دانشگاهي، كاتالوگي از تمام مجموعه (شامل 26 مجلد) تهيه كردهاند. اين نسخ به خطوط مختلف كتابت شده و داراي قدمتي از اواخر قرن اول هجري به بعد ميباشند. بنياد نور با همكاري انتشارات دانشگاه آكسفورد اين مجموعه را منتشر كرده است.
منابع مزبور به شرح زير ميباشند:
[1] F .Deroche, The Abbasid Tradition. Qur'ans of The 8th to The 10th Centuries AD, The Nasser D. Khalili Collection of Islamic Art Vol.I, 1992, Oxford University Press, 192 pp.
[2] D. James, The Master Scribes: Qur'ans of the 10th to 14th Centuries , The Nasser D. Khalili Collection of lslamic Art Vol.II, 1992, Oxford University Press, 240 pp.
دومين جلد از چهارجلد فهرست (كاتالوگ) اين قرآنها، حاوي قرآني است كه تذهيب اصلياش به وسيله بزرگترين خوشنويس قرون وسطا يعني ياقوت مستعصمي انجام شده است. ديگر شاهكارهاي اين مجموعه عبارتند از: قرآني به قلم «زر» از قرن دوازدهم در عراق، تنها قرآن قرن دوازدهمي والنسيا، و نسخهاي كه احتمالاً قديميترين قرآن موجود هند ميباشد.
[3] D. James, After Timur: Qur'ans of the 15th and 16th Centuries, The Nasser D. Khalli Collection of Islamic Art Vol.III. 1992, Oxford University Press, 256 pp.
سومين جلد از 4 مجلد مجموعه خليلي، شامل قرآنها قرن 15 ميلادي ايران، مصر، سوريه، قسطنطنيه و هند به علاوه قرآنهاي قرن 16 ايران و هند ميشود.
[4] M. Bayani, A. Contadini & T. Stanley, The Decortgled Word: Qur'ans of the 17th to 19th Centuries, The Nasser D. Khalili Collection of Islamic Art Vol.IV, 1999, Oxford University Press, 334 pp.
اين شماره دو قسمتي آخرين جلد از 4 مجلد مربوط به قرآنهاي خطي مجموعه خليلي است و شامل دورهاي از 1700ـ1900 ميلادي و آثاري از آفريقاي اسلامي، تركيه عثماني و ايران و هند و خاور دور است:
[5] N.F. Safwat, The Art of the Pen Calligraphy of the 14th to 20th Centuries The Nasser D.Khalili Collection of Islamic Art Vol. V, 1999, Oxford University press, 248 pp.
مجموعه خليلي نمونه هايي از آثار خوشنويسي اسلامي از دوراني به فاصله 6 قرن نگهداري ميكند كه نمايانگر تداوم اين نوع هنر محوري تا دوره مدرن ميباشد. اين آثار ـ مجموعاً قريب 300 اثر ـ شامل اقلامي استثنايي مركب از آثار بسياري از مشهورترين خوشنويسان برجسته نظير سيد حمدالله و حافظ عثمان ميباشد.
كتابخانه ملي (كتابخانه سلطنتي سابق) مجموعههايي از نسخ خطي اسلامي كه در طول قرون متمادي نگاشته شدهاند، گردآورده و به تدريج از طريق خريد و اهدا بر تعداد آن افزوده است اين مجموعهها در زمره مهمترين مجموعههاي اروپا ميباشد و تقريباً همه موضوعات را در بر ميگيرد (جمعاً در حدود 1200 نسخه)؛ به ويژه كه تعداد قابل ملاحظهاي نسخ خطي قرآن متعلق به نخستين سدههاي هجري نيز دارا ميباشد. همه اينها در بخش نسخ خطي (Departement des Manuscrits)، قسمت نسخ شرقي (Division desManuscrits Orientaux)نگهداري ميشوند.
عكسهاي تعدادي از قرآنهاي خطي بدون تاريخ به خط حجازي در كتابخانه ملي پاريس در كاتالوگ شماره 2 (ذيل) و فهرست مجموعه كتابخانه ملي در مرجع شماره 1 (ذيل) قابل دسترسي ميباشند:
[1] G. Poper(ed), World Survey of Islamic Manuscripts, 1992, Volume I, Al-Furqân Islamic Heritage Foundation, London, pp. 212-218.
[2] F. Déroche, Catalogue des Manuscrits Arabes (Les Manuscrits Du Coran), 1983, Volume I, Bibliotheque Nationale, Paris.
موزه موسسه شرق شناسي داراي مجموعهاي از نسخ خطي قرآن با قدمتي از نيمه دوم قرن اول هجري به بعد است كه به عنوان نسخ قرون اول / دوم هجري طبقه بندي شدهاند. وجود نسخههايي بخط مكي، كوفي و مغربي در اين مجموعه معرف منشأ آنها از گستره وسيع جغرافيايي جهان اسلام است. مرجع مربوطه براي پيگيري موضوع به شرح زير ميباشد:
[1] N. Abbott, The Rise of The North Arabic Script And its Kur'ânic Development, With a Full Description of The Kur'an Manuscripts in The Oriental Institute, 1939, University of Chicago Press.
اين اثر معروف نبيه ابوت به يكي از متون استاندارد براي دانشجويان در جهان غرب كه علاقهمند به منشأ و تاريخ خوشنويسي اسلامياند، تبديل شده است. اين كتاب با منشا خط عربي و توسعه آن بعد از ظهور اسلام آغاز ميشود. نسخههاي خطي موزه موسسه شرقي (The Oriental Institute Museum)به خوبي نمونههاي متنوعي را براي مطالعه «انواع خطوط» به دست ميدهند.
«مجموعه اسلامي» در كتابخانه چسبربيتي، شامل تقريباً چهار هزار نسخه عربي، فارسي و تركي مشتمل بر تعداد زيادي نسخ عالي قرآن است. مجموعه اسلامي يكي از نفيسترين مجموعههاي موجود است كه به دليل كيفيت عالي و وسعت موضوعاتش از شهرتي بين المللي برخوردار است. اين كتابخانه نمونههايي از قديميترين نسخ خطي اسلامي از قرون 9 و 10 ميلادي تا آثاري مربوط به آخرين سالهاي سده بيستم را دارا ميباشد.
«مجموعه اسلامي» شامل چند زير مجموعه است كه از آنها، مجموعه قرآني شامل حدود 250 نسخه از اهميت ويژهاي برخوردار است و با نسخ توپقاپي سراي در استانبول تركيه رقابت ميكند. نسخ برجسته در اين مجموعه، يكي قرآني است از 972 ميلادي كه قديميترين قرآن تاريخ دار نگاشته شده بر روي كاغذ است و ديگري كه در حدود اواخر قرن نهم هجري براي سلطان عبدالمجيد، كتابت شده و داراي جلد و تذهيب بسيار عالي و استثنايي است. با وجود اين، گوهر واقعي اين مجموعه ـ و در حقيقت يكي از گرانبهاترين آثار كل كتابخانه ـ قرآن با شكوهي است كه بوسيله خوشنويس مشهور، يعني ابن بواب، در سال 1001 ميلادي در بغداد كتابت شده است.
فهرست نسخ اين كتابخانه در كتابهاي زير آمده است:
[1] A.J. Arberry. The Koran Illuminated: A Handlist of The Korans in The Chester Beatty Library, 1967, Hodges Figgis & Co Ltd., Dublin.
[2] D. James, Qur'ans And Bindings From The Chester Batty Library: A Facsimile Exhibition, 1980, World of Islam Festival Trust, London.
[3] A.J. Arberry, The Chester Beatty Library: A Handlist of The Arabic Manuscripts, 1955, Vols. 1-8, Emery Walker (Ireland) Ltd., St. Margaret's Donnybrook, Dublin.
در ميان حدود 85 هزار نسخه خطي به 65 زبان زنده و مرده شرقي موجود در موسسه مطالعات شرقي سنپترزبورگ (قديميترين موزه آسيايي تاسيس شده در 1818 ميلادي) در آكادمي علوم روسيه، آثار نادر يا بينظير مذهبي، تاريخي، علمي زيادي در نوبت انتشاراند. موسسه مطالعات شرقي اخيراً پروژهاي را آغاز كرده كه شامل گردآوري نسخ خطي بصورت الكترونيكي است. اين پروژه كه مشابه برنامه «Memory of World» يونسكو است،
(Asiatic Museum treasures From St.Petersburg Academic Collection of Oriental Manuscripts [Cd-Rom series]) نامبرده شده است.
اين موسسه يكي از قديميترين نسخههاي قرآني به تاريخ نيمه اول قرن هشتم ميلادي را در خود دارد كه در قالب شماره چهارم مجموعه مخطوطات مهم قرآني جهان (One of the Most Important Qur'anic MSS in the World) منتشر شده است. اين مجموعه همچنين 81 برگ بزرگ پوستي به خط حجازي (يعني مكي يا مدني) شامل حدود 40 در صد متن شريف قرآن (متن كامل 22 سوره و اوراقي از ساير سورهها) را نيز دارا ميباشد. اين نسخه بيانگر تغييراتي در نگارش (املاي صحيح) و ترتيب متن قرآن است. چنين تغييراتي با مركب شنگرف (قرمز) احتمالاً يك قرن بعد از تاريخ كتابت نسخه به متن افزوده شدهاند. به طور همزمان فواصل خالي بين پايان سوره قبلي و آغاز سوره بعدي با تزئينات الوان (تركيب بسيار جالبي از مثلثها، قوسها، خطوط بهم پيچيده يا متقاطع، گاه تداعي كننده زينت آلات بدوي) و عناوين سور و اطلاعاتي درباره تعداد آيات پر شده است.
اين نسخ خطي در نمايشگاه «Pages of Perfection» (پاريس ـ نيويورك ـ لوگانو ـ سالزبورگ) در سالهاي 1995ـ1996 به نمايش گذاشته شده بودند. اين نمايشگاه در موزه قصر كوچك پاريس، در لوگانو، سوئيس و در موزه هنر متروپل نيويورك بر پا شده بود.
منابع چاپ شده درباره اين مخطوطات عبارتند از:
[1] Efim A. Rezvan, Issue 4: One of The Most Important Qur'anic MSS in The World, THESA Company, St. Petersburg, Russia.
اين مقاله ترجمهاي است از:
»The Qur'anic Manuscripts in Museums, Institutes, Libraries and Collections«, online at: www.islamic-awareness.org/quran/text/mss/museum
از آنجائي كه بسياري از مجموعهها نسخ خطي قرآني نفيس و با اهميت را در ايران و كشورهاي اسلامي و اروپايي و آمريكا و حتي مجموعههاي خصوصي ميشناسيم كه در اين مقاله معرفي نشدهاند و يا اطلاعات ارائه شده درباره آنها بعضاً بيش از حد مختصر و ناچيز و اندك است، برآنيم كه در آينده اين موضوع را دنبال كنيم يعني هم اطلاعات جامعتري از اين مجموعهها در قالب مقاله يا معرفي كتاب عرضه كنيم و هم ساير مجموعههاي ناشناخته و يا معرفي نشده را بشناسانيم.
1 - منظور سايت اينترنتي مربوط به همين مقاله است.
2 - معرفي كتابخانه آستان قدس مشهد در اين مقاله بسيار مختصر است كه به هيچ وجه در شأن مجموعهاي با بيش از ده هزار نسخه قرآني نفيس و كهن نيست. در شمارههاي آينده گزارش مفصلي در اين خصوص ونيز ساير مجموعههاي مهم نسخ خطي قرآني ايران نظير موزه ملي ايران، موزه رضا عباسي، موزه پارس شيراز و مجموعههاي خصوصي مهم ايراني چاپ خواهيم كرد.
در سال 1385...
كتابخانه آستان قدس رضوي در مشهد بزرگترين مجموعنه نسخ خطي قرآن در جهان محسوب ميشود.
در سال 1385 هـ / 1965.م در اثر بارندگي شديد در صنعا قسمتي از سقف مسجد جامع در گوشه شمال غربي صدمه ديد. در زمان بازديد، كارگران حفره بزرگي را مملو از نسخ خطي و پوستي «قرآني» و غيرقرآني كشف كردند. اين كاوش در مسجد جامع صنعاي يمن تعداد زيادي نسخ قرآني متعلق به اولين قرن هجري بدست داد.